Fazla Mesai Ücreti ve Hesaplama (İş Kanunu 41-43) 2025

Fazla mesai ücreti, haftalık normal çalışma süresi olan 45 saatin üzerindeki çalışmalar karşılığında işçiye ödenen zamlı ücrettir; dayanağını 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesi ile “Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği” (FÇY) oluşturur. Mevzuat, fazla mesainin tanımını ve ücretin nasıl hesaplanacağını açık biçimde ortaya koyarken uygulama; bordro, puantaj ve elektronik giriş-çıkış kayıtları gibi delillerle şekillenir. İşçinin talebi, kural olarak zamlı ücret veya serbest zaman seçeneklerinden biriyle karşılanır; hesaplamada “ait olduğu dönem ücreti” esastır ve giydirilmiş ücret değil, çıplak (temel) ücret dikkate alınır.

İspat hukuku bakımından, imzalı ve ihtirazî kaydı olmayan bordro önemli bir “kesin delil” etkisi doğurur; aksinin ancak eşdeğer yazılı belge ile kanıtlanabileceği kabul edilmektedir. Yazılı kayıt yoksa tanık beyanları devreye girse de, puantaj ve elektronik kayıtlar önceliklidir. Uygulamada hesap formülleri, ücret türüne (aylık, haftalık, saatlik), çalışmanın niteliğine (gece çalışması, maden işçiliği gibi) ve özel sözleşme kayıtlarına göre farklılaşabilir. Bu yazı; tanım–kapsam–hesaplama üçlemesi üzerinden ilerleyip, Yargıtay ölçütlerini ve pratikte sık yapılan hataları somut örneklerle tartışır; ayrıca arabuluculuk ve belirsiz alacak davası safhalarına ilişik usul notları içerir.

Fazla Mesai Ücreti Nedir?

4857 sayılı Kanun fazla mesaiyi, “haftalık 45 saati aşan çalışmalar” olarak tanımlar (İş K. m. 41/I). FÇY m. 3 aynı doğrultudadır ve 45 saate kadar olan aşım “fazla sürelerle çalışma” olarak adlandırılır; burada zam oranı %25’tir. Fazla mesai ücretinde zam oranı saatlik normal ücretin %50 artırılmasıdır; yer altı maden işçileri bakımından oran asgari %100’dür. Gece çalışması bakımından 7,5 saatlik üst sınır emredicidir ve sözleşme ile aşılamaz. Bu çerçeve, hem hesaplamada doğru oranı bulmak hem de delil tartışmasını sınırlamak bakımından temel teşkil eder.

Uygulamada, işveren ile işçi daha yüksek bir zam oranı kararlaştırabilir; bu hâlde sözleşmedeki oran uygulanır. Hesap lam, her bir saat için “ait olduğu dönem” saat ücreti üzerinden yapılır. Aylık maktu ücrette saatlik ücret; aylığın 30’a bölünmesiyle günlük ücretin, bunun da 7,5’a bölünmesiyle bulunur. İşçinin son ücretine göre toplu hesap yapmak doğru değildir; dönemsellik ilkesi gereği her dönem için ayrı ücret seviyesi belirlenmeli, belirlenemeyen dönemler için asgari ücrete oran yöntemi kullanılmalıdır.

Serbest Zaman, Denkleştirme ve “Ücrete Dahil” Kayıtları

4857 sayılı Kanun, fazla mesainin karşılığının serbest zaman olarak kullandırılmasına da izin verir. Bu tercih yazılı ve açık olmalı; işçi, 6 ay içinde serbest zamanını işyerinin ihtiyaçlarına göre ve ücretinde kesinti olmaksızın kullanabilmelidir. Denkleştirme uygulamasında haftalık çalışma süresi ortalamaları gözetilerek belirli dönemlerde fazla, diğer dönemlerde daha az çalıştırma mümkündür; ancak ortalama 45 saati aşan kısım fazlaya girer. Serbest zaman/denkleştirme varlığı, ispatı gerektiren bir vakıadır ve işverenin yazılı belge ile göstermesi beklenir.

“Ücrete dahildir” kayıtları sınırlı ve sıkı yorumlanır. Yargıtay; üst sınırları aşan (günlük 11 saat, gece 7,5 saat) çalışmaların, sözleşmede “dahil” yazsa bile fazla çalışma sayılacağını; ayrıca ücrete dâhil hükmünün geçerli olabilmesi için ücretin asgari ücretin üzerinde ve “dahil edilen fazla çalışma”yı kapsayacak seviyede olması gerektiğini vurgular. Prim/ikramiye esaslı çalışma sistemlerinde de fazla çalışmanın tamamen karşılandığı söylenemez; çoğu durumda en az %50 zam farkı ayrıca aranır.

Üst Düzey Yönetici ve Kendi Saatini Belirleyen İşçiler

Üst düzey yönetici; işyerinin bütününü sevk ve idare eden, çalışma saatlerini fiilen kendisi belirleyen ve kendisini denetleyen bir üst amir bulunmayan kişidir. Bu konumda ve buna uygun yüksek ücret alan çalışanın fazla mesai ücreti talebi, Yargıtay’ın istikrar kazanan ölçütlerine göre çoğu zaman reddedilir. Ne var ki salt yüksek ücret, tek başına “üst düzey” sayılmaya yetmez; işçinin amir ve talimat zincirine tabi olup olmadığı, kendi çalışma saatlerini belirleyip belirlemediği somut delillerle aydınlatılmalıdır.

Kendi saatini belirleyen saha çalışanları (ör. tıbbi mümessil/satış temsilcisi) bakımından bazı kararlar fazla mesai talebini kabul etmez. Ancak uyuşmazlıkta elektronik kayıtlar, hedef raporları ve yazışmalar çalışma yoğunluğunu gösterebilir. Uygulamada “üst düzey” nitelemesi, bordro–görev tanımı–organizasyon şeması ile birlikte değerlendirilir; kuşku hâlinde işçinin lehine yorum ilkesi gözden kaçırılmamalıdır.

İspat, Deliller ve Usul Stratejisi (Bordro, Puantaj, Tanık)

İmzalı ve ihtirazî kaydı olmayan bordrolar, fazla mesainin ödendiğini gösteren “kesin delil” niteliğindedir; aksinin ancak yazılı delille ispatı mümkündür. İmza inkârı varsa, işçi her türlü delille ispat yoluna gidebilir. Bordrolarda fazla mesai bölümünün hiç yer almaması ya da “0” tahakkuk bulunması hâlinde, tanık anlatımları ve diğer delillerle ispat yolu açılır. Puantaj ile giriş–çıkış kayıtları arasında çelişki varsa, mahkeme tanık anlatımlarına dayanabilir; fakat sağlıklı ve tutarlı elektronik kayıtlar varsa öncelik onlardadır.

İşverenin “serbest zaman kullandırdım” savı, kural olarak yazılı belgeyle ispatlanmalıdır. İşyerinde kayda değer nitelikte yazılı delil yoksa tanık beyanlarıyla ispat mümkündür; ancak bordrolar imzalı ve ihtirazî kayıtsız ise, sırf tanıkla aksini ispat edemezsiniz. Dosyada e-posta yazışmaları yer alabilir; bunlar tek başına kesin delil sayılmaz, yardımcı delil olarak ağırlık kazanır. Bu nedenle, dava öncesi dönem için ihtirazî kayıt, iç yazışmalar ve bordro itirazları sistematik biçimde oluşturulmalıdır (ibraname örneği için bkz. ibraname.

Faiz, Zamanaşımı, Arabuluculuk ve Dava Türü Seçimi

Fazla mesai ücreti alacaklarında zamanaşımı 5 yıldır; alacak “ait olduğu dönemden” hesaplanır. Uygulamada alacak miktarının başlangıçta belirlenemediği hâllerde “belirsiz alacak davası” açılır; ıslah veya bedel artırımı ile miktar netleştirilir. Arabuluculuk, işçilik alacaklarında dava şartıdır; başvurulmaması hâlinde dava usulden reddedilir. Fesih ihtilaflarıyla birlikte talep söz konusuysa, işe iade,  ihbar ve kıdem tazminatı bağlantıları stratejik olarak düşünülmelidir.

İnfaza elverişlilik açısından, hüküm fıkrasında dönem–oran–saat sayısı ve net brüt ayrımı açıkça gösterilmeli, hesap cetveli ekli olmalı, faiz başlangıcı ve türü (en yüksek mevduat faizi/kanunî faiz) tereddütsüz yazılmalıdır. Mahkeme, “son ücrete göre toplu” hesap yapan raporları Yargıtay içtihadı doğrultusunda düzelttirmeli; dönemsellik ilkesini gözetmelidir.

Yargıtay Kararları (Fazla Mesai Ücreti)

İmzalı ve İhtirazî Kaydı Olmayan Bordro Kesin Delildir

Uyuşmazlık, bordrolarda fazla mesai tahakkuku bulunduğu ve işçinin bordroları ihtirazî kayıt koymadan imzaladığı durumda, daha fazla çalışmanın talep edilip edilemeyeceğine ilişkindir. Daire, imzalı ve ihtirazî kayıtsız bordronun kesin delil niteliğinde olduğunu, aksinin yalnızca eşdeğer yazılı belgeyle ispatlanabileceğini vurgulamıştır. Bordro imzasının sahteliği iddia edilirse, işçi her türlü delille ispat yoluna gidebilir. Puantaj ve elektronik giriş–çıkış kayıtları bordroyla çelişir ve gerçeğe uygunluğu kanıtlanırsa, mahkeme bu kayıtları esas alabilir. Bu yaklaşım, işyeri kayıt düzeninin önemini artırır.

Künye: Yargıtay 9. HD, 09.01.2023, 2022/16837 E., 2023/3 K.

Fazla Mesai Ücreti Ait Olduğu Dönem Ücretiyle Hesaplanır

Somut olayda bilirkişi, fazla mesai ücretini işçinin son ücreti üzerinden topluca hesaplamıştır. Daire, fazla mesainin “ait olduğu dönem” ücretleri üzerinden hesaplanması gerektiğini, son ücretle toplu hesaplamanın hukuka aykırı olduğunu belirtmiştir. Geçmiş dönem ücretleri bilinmiyorsa, son ücretin asgari ücrete oranı yapılarak tespit yapılabilir; ancak terfi/TİS gibi değişkenler varsa ilgili dönem ücretleri ayrıca araştırılmalıdır. Bu ilke, hesap raporlarının dönemsellik ve isabetini güvence altına alır. Künye: Yargıtay 9. HD, 26.05.2021, 2021/5385 E., 2021/9583 K.; ayrıca 25.02.2019, 2017/20394 E., 2019/4199 K.

Puantaj ve Giriş–Çıkış Kayıtlarının Delil Değeri

Dosyada farklı tarihli elektronik giriş–çıkış kayıtları arasında çelişki bulunduğu hâlde, mahkeme yalnız tanık beyanlarına dayanmıştır. Daire, kayıtların güvenilirliği varsa öncelikle bunların değerlendirilmesi; belirsiz ve çelişkili ise tanıklara geçilmesi gerektiğini belirterek bozma yapmıştır. Başka bir kararda ise işyeri kayıtlarının sunulması karşısında salt tanıkla karar verilmesi hatalı bulunmuştur. Uygulama, imzalı puantajın varlığı hâlinde puantaja göre hesap yapılmasını öngörür.

Künye: Yargıtay 9. HD, 26.11.2019, 2016/9788 E., 2019/20938 K.; Yargıtay 9. HD, 20.12.2022, 2022/11231 E., 2022/17184 K.

Üst Düzey Yönetici Ölçütleri

Uyuşmazlık, davacının üst düzey yönetici olup olmadığı ve fazla mesai talep edip edemeyeceğine ilişkindir. Hukuk Genel Kurulu; üst amir bulunmaması, çalışma gün ve saatlerini fiilen kendisinin belirlemesi ve konuma uygun yüksek ücret ölçütlerini birlikte aramıştır. Bu koşullar gerçekleşmemişse, salt yüksek ücret fazla mesaiyi dışlamaz. Örgüt şeması, görev tanımı ve denetim ilişkisi özellikle incelenmelidir. Karar, “üst düzey” nitelemesinin dar ve somut koşullara bağlı yorumlanması gerektiğini teyit eder.

Künye: Yargıtay HGK, 20.12.2017, 2017/22-2523 E., 2017/2004 K.

Ücrete Dahildir Kayıtlarının Sınırları

Somut olayda işçiye yıllar içinde düzenli şekilde “fazla mesai” kalemi altında ödeme yapılmış, ayrıca taahhütnameyle “aylık ücrete dahildir” ibaresi yer almıştır. Daire, yazılı anlaşma olmasa bile istikrarlı ödeme ve imzalı bordrolarla oluşan işyeri uygulamasının, fazla mesainin ücrete dâhil olduğunu gösterebileceğini belirtmiştir. Bununla birlikte günlük/haftalık azami süre aşılıyorsa, “dahil” kaydı fazla mesaiyi bertaraf etmez. Asgari ücret düzeyine yakın aylıklarda “dahil” kaydı geçersiz sayılabilir.

Künye: Yargıtay 9. HD, 2018 (çeşitli kararlar); ayrıca Yargıtay 9. HD, 2017 (çeşitli).

Tanıkla İspat ve Yazılı Delil Yokluğu

Davacı, imzasız bordrolar ve tanık anlatımlarıyla fazla mesaisini ispat etmeye çalışmıştır. Daire, işverence puantaj ve bordroların sunulmadığı, bordroların imzasız ve fazla mesai tahakkuku içermediği dosyalarda tanık deliline başvurulabileceğini kabul etmiştir. Tanık anlatımlarının işin niteliği ve hayatın olağan akışıyla uyumu aranır; bu uyum varsa ret kararı bozma sebebi sayılır. Bu çizgi, ispatın dinamik ve olaya özgü değerlendirilmesini gerektirir.

Künye: Yargıtay 22. HD, 11.02.2020, 2016/29898 E., 2020/2145 K.

Sonuç ve Avukat Desteği

Fazla mesai ücreti ve hesaplaması, görünüşte basit bir aritmetikten ibaret değildir; delil rejimi, oranların doğru uygulanması, dönemsellik ilkesi ve “ücrete dâhil/üst düzey yönetici” gibi istisnaların sıkı yorumlanması başarıyı belirler. Hüküm fıkrasının infaza elverişli kurulması; dönem, saat, oran ve faiz türünün açıkça yazılması, ileride icra ve ıslah ihtiyacını azaltır. Arabuluculuk başvurusunun zamanında yapılması ve dava türü seçiminde belirsiz alacak stratejisinin kurgulanması; kıdem – ihbar – UBGT gibi bağlantılı kalemlerin birlikte planlanması önemlidir.

Profesyonel destek; bordro/puantaj setlerinin denetlenmesi, eksik elektronik kayıtların tespiti, ihtirazî kayıtların doğru formüle edilmesi, dönem ücretlerinin bilirkişiye “dönemsel” verilmesi ve ibraname/ikale evraklarının (https://ayboga.av.tr/ibraname-ornegi/, https://ayboga.av.tr/is-sozlesmesinin-ikale-yoluyla-feshi/) hukuka uygunluğunun sınanması gibi safhaları kapsar. Böylece talep, hem esasa hem de infaza uygun, Yargıtay standardıyla uyumlu şekilde hükme bağlanabilir.