Aşırı Yararlanma (Gabin) – TBK 28

Aşırı yararlanma (gabin), taraf edimleri arasında açık oransızlık bulunması ve bu oransızlığın, zayıf konumdaki tarafın zor durumda kalması, düşüncesizliği ya da deneyimsizliği gibi bir durumundan yararlanılarak yaratılması hâlinde, sözleşmenin iptali veya uyarlanması sonucunu doğuran koruyucu bir kurumdur. TBK 28, zayıf tarafın korunmasını amaçlar; dürüstlük kuralını ve sözleşme adaletini gözetir. Uygulamada özellikle taşınmaz satışı, şirket hissesi devri, franchise, devremülk, eser ve hizmet sözleşmelerinde gündeme gelir. .

Aşırı Yararlanma (Gabin) Nedir? TBK 28

Sözleşme serbestisinin sınırlarından biri, Türk Borçlar Kanunu m.28’de düzenlenen aşırı yararlanma (gabin) kurumudur. Gabin; bir tarafın darda kalma, düşüncesizlik veya deneyimsizliğinden yararlanılarak edimler arasındaki açık oransızlığın oluşturulması hâlinde, zarar gören tarafa sözleşmeyle bağlı olmama imkânı tanır. Korunan hukuki değer, irade serbestisinin gerçekliği ve değişim (synallagma) dengesinin asgari adaletidir. İptal yoluna gidildiğinde, sözleşmenin tasfiyesi sebepsiz zenginleşme kuralları çerçevesinde işler; ayrıntı için bkz. Sebepsiz Zenginleşme

Aşırı Yararlanmanın Unsurları Ve İspat Ölçütleri

• Objektif unsur (açık oransızlık): Edimler arasında sözleşme anındaki rayiçlere göre göze çarpan ölçüde dengesizlik bulunmalıdır. Dengesizlik, kaba bir matematik hesabın ötesinde, edimin nitelik–risk–yararlanma imkânı üçlüsüyle birlikte değerlendirilir.
• Sübjektif unsur (yararlanma): Karşı tarafın darda kalma, düşüncesizlik veya deneyimsizliğini bilerek/ bilmesi gerekirken bilmeden istismar etmesi aranır.
• Zaman boyutu: Değerlendirme kuruluş anına sabitlenir; sonradan ortaya çıkan piyasa dalgalanmaları tek başına gabin yaratmaz; bu tip uyum sorunları TBK 138 “aşırı ifa güçlüğü/uyarlama” alanına girer. (Kira–bedel uyarlaması tartışmaları, kira hukukunda ayrıca ele alınır.)

İspat, ilke olarak zarar görene aittir; ancak belirgin dengesizliklerde kanı ispat yükünü fiilen tersine çevirecek güçte karine oluşturabilir.

Gabinin Sonuçları, Süre Ve Tasfiye

Zarar gören taraf, iptal veya aşırı yararlanma oranında indirim (tenkis) seçeneklerinden birini kullanabilir. Hukuki işlem ehliyetine sahip tarafın iptal hakkı hak düşürücü süreye bağlıdır: dürüstlük kuralıyla bağdaşır gecikmesiz başvuru ve makul süre içinde dava/def’i. İptal hâlinde edimler geri verilir; iade, çoğu kez sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre gerçekleştirilir.

Gabin – Hile – Hata – Aşırı İfa Güçlüğü Ayrımı

• Gabin vs. hile (aldatma): Hilede irade, yanlış tasavvur altında oluşturulur; gabinde ise irade doğru bilgiyle kurulmuş görünse bile denge adaleti bozulmuştur.
• Gabin vs. hata: Temel hata, iradenin esaslı unsurunda yanılmayı ifade eder; gabin, edimler dengesindeki “fahiş bozulma + istismar” şartını arar.
• Gabin vs. TBK 138: Sonradan ortaya çıkan olağanüstü değişikliklerde çözüm uyarlama/bozma iken; gabin kuruluş anı dengesizliğini hedef alır.
  Tüketici sözleşmeleri bağlamında haksız şart–gabin temasının yargısal denetim boyutu ve görev ilişkisi için bkz. Tüketici Mahkemesi ve Görevleri

Uygulama Alanları: Tüketici İşlemleri, Devremülk, Eser–Hizmet Sözleşmeleri

Gabin iddiaları tüketici sözleşmeleri (özellikle devremülk/devre tatil satışları), eser–hizmet ve arka arkaya satış ilişkilerinde sık görülür. Örneğin agressif pazarlama altında yapılan devremülk/devre tatil sözleşmelerinde, ekonomik–bilgi asimetrisinin neden olduğu fahiş bedel–değer makası tipiktir. İlgili sektör pratiği ve fesih/iptal süreçleri için bkz. Devremülk İptali Davası 
Eser sözleşmelerinde ise (ör. onarım–tadilat), asgari teknik iş kapsamı–bedel korelasyonu ve iş sahibinin deneyimsizliği sıkça tartışma konusudur.

Gabin Davasında Usul, Görev Ve Delil

Görev, tarafların sıfatına ve işleme göre belirlenir; tüketici işlemlerinde Tüketici Mahkemesi, diğer hâllerde Asliye Hukuk/Asliye Ticaret gündeme gelir (ayrıntı için bkz. Tüketici Mahkemesi ve Görevleri linki yukarıda). Delil rejiminin omurgası bilirkişi (rayiç–piyasa analizi), sözleşme öncesi belgeler (teklif–tanıtım–mesafeli satış içerikleri), ödeme kayıtları ve pazarlama süreçlerine ilişkin verilerden oluşur. Fazla ödenen bedellerin tahsili adımında sebepsiz zenginleşme/istirdat kesişimi için bkz: www.ayboga.av.tr

Yargıtay Kararlarıyla Aşırı Yararlanma (Gabin)

Açık Oransızlık Önce Saptanır, Ardından Zayıflıktan Yararlanma İncelenir

Satımda gabin iddiasında mahkeme önce satış tarihindeki rayiç ile sözleşme bedeli arasında açık nispetsizlik bulunup bulunmadığını bilirkişiyle belirlemeli; ancak fahiş fark var ise müzayaka/düşüncesizlik/deneyimsizlik unsurlarına ve karşı tarafın yararlanma kastına geçmelidir.
Künye: Yargıtay 1. HD, 24.11.1976, E.1976/10536, K.1976/11572.

Sözleşmenin Kurulduğu Andaki Koşullar Esastır; Ölünceye Kadar Bakma Sözleşmesinde Gabin Uygulanmaz

Gabin değerlendirmesi kuruluş anını esas alır. Ölünceye kadar bakma sözleşmesinde bakıma muhtaç kişinin yaşam süresi belirsizliği nedeniyle karşı edimin tespiti mümkün olmadığından gabin hükümleri uygulanamaz.
Künye: Yargıtay 1. HD, 04.06.1982, E.7801, K.7420.

Gabin İlke Olarak İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler İçindir; Çok Taraflı İşlemlere Kıyasen Uygulanabilir

Gabin esasen tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde uygulanır; çok taraflı sözleşmelere kıyasen uygulanması mümkündür. Tek tarafa borç yükleyen sözleşmelerde kural olarak gabin hükümleri işletilmez.
Künye: Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, 24.01.1973, E.971/1-376, K.24.

Fahiş Dengesizliğin Somutlaşması İçin İçtihatlarda Eşikler Gelişmiştir

Gabin yargılamasında Yargıtay, “açık oransızlık” ölçütünü somutlaştırmak amacıyla kararlarında sayısal eşiklere de değinmiş; ancak her olayın koşullarını ayrıca değerlendirmiştir.
Künye: Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, 06.11.1974, E.973/1-976, K.1146.

Edim Kıymeti Sözleşme Tarihine Göre Bilirkişice Belirlenir; Gabin Çeşitli Sözleşme Türlerinde Uygulanır

Satım, kira, hizmet gibi tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde gabin uygulanabilir; edim kıymetleri mutlaka sözleşme tarihi esas alınarak bilirkişice saptanmalıdır.
Künye: Yargıtay 1. HD, 30.01.1979, E.1978/13268, K.1979/999; Yargıtay 1. HD, 26.04.1979, E.1979/2670, K.1979/5555.